Festtale 17. mai
Kjære sysselmeister, kjære lokalstyreleiar, kjære alle saman.
Det er ei ære å stå framfor dykk i dag for å feire at på denne dagen for 210 år sidan fekk Noreg eiga grunnlov. Den sikra oss fridom, demokratiske rettar og tryggleik.
Men eg er nervøs også. For talen, men også for korleis bunaden kjem til å ta seg ut. Farmor sydde den til meg i konfirmasjonsgåve. Og ho var veldig nøyen på at skjorta skulle vera skikkeleg stroken med stiva krage, og sølvbeltet skulle ikkje vera på snei. I fjor var bunaden med på segltur langs norskekysten og forkleet var krøllete. Men eg har gjort mitt beste for å gjere ære både på dagen og på farmor.
For meg er det å ta på bunaden ein miks av kjensler. Den er full av kjærleik frå farmor, frå mormor eg fekk søljer frå – og den er full av mine eigne refleksjonar. Eg trer inn i han, og eit anna modus, kvar 17. mai. For i tillegg til at dette er ungane sin jubeldag med flagg, leikar og is, er det ein dag som er rota i vår fortid.
For meg; forteljingane og verdiane frå mine besteforeldre. Om krig, om motstand, om kvinnekamp og om takksemd for fridommen me lever i.
Me er så heldige å bu i eit av verdas rikaste, friaste og tryggaste land. For mange av oss heilt tilfeldig, me vart fødde her.
Fødde mellom fjell og ved fjorden, som borden på min bunad symboliserer, andre i havgapet, ved vidda, i ein liten storby eller på ei øy halvveges til nordpolen.
Me vart fødde til full stemmerett, til å delta i politikken, retten til å gifte oss med den me elskar, religionsfridom og til å ytre oss om det me vil.
Når små magar er fulle av is og leikane er over, hender det eg tenker på desse menneska som har gått vegen før oss. Å tre på stakken er som å kle på seg historia, gå bakover i tid. Eg tenker på alle desse kloke menneska som bana veg for det Noreg me har i dag. Demokrati, fridom og tryggleik. Desse tre som heng i hop, den eine avhengig av den andre. For kan me ha fridom utan tryggleik? Og er me trygge om me ikkje er fri? Og er me verkeleg frie utan demokrati?
I år har eg stege oppover i generasjonsrekka. Farmor, min siste besteforelder, døydde i vår.
Kanskje derfor kjenner eg ekstra sterkt på kor viktig det er å ta vare på historia til dei som har vore her før. Om livet på fjellgarden Haug i Årdal. Om tyskarane som bygde aluminiumsverket der ved hjelp av krigsfangar. Om ein bortgøymd radio med sendingar frå London, om maten dei gav bort til krigsfangar og andre i naud. Om tida då det var meininga at berre gutane i familien skulle gå vidare til gymnaset. Om jentene som ikkje gav seg, og som tok utdanning likevel.
Eg kjenner på ansvaret som følger med å bli vaksen. No ber min generasjon ansvar for å tenke dei kloke tankane – lytte til fortida og skape gode haldningar i generasjonane etter oss.
Her i Longyearbyen er me veldig heldige. Me har eit aktivt og engasjert ungdomsråd, ungdom som leiar av 17. mai-komiteen. Dei har skapt ein sterk tradisjon, blitt ei sterk stemme gjennom tiår. Me har ungdommar som får lov til å møte og uttale seg i lokalstyret, og som gjer det – klare i røysta og rake i ryggen. Samfunnet legg til rette for at nye generasjonar lærer demokrati i praksis.
Samstundes vart glansbildet mattare då reglane for stemmerett vart endra før lokalvalet i fjor. Då ikkje-norske måtte tre ut av politikken, då ikkje-norske innbyggjarar ikkje fekk stemt.
For å ta vare på demokratiet? For å hindre at verdiar forvitrar, og at lokale styresmakter kjem på kant med Stortinget, regjeringa og lova som vart vedteken på Eidsvoll?
I ein by og ei verd som endrar seg så raskt er det viktig å lytte til kvarandre, snakke saman. Det blir spennande å sjå kva for form det nye innbyggjar-rådet til lokalstyret vil få.
Ein stad alle kan vera med, er i kommentarfelta i sosiale media. Ein forholdsvis ny ytringsarena – for oss som no har klatra opp i generasjonane. Kva gjer det med oss når me kommuniserer gjennom skjerm og tastatur?
Blir respekten for folk svekka av at me ikkje ser dei andlet til andlet? Eller av at meiningsytringane våre berre flyt forbi i ein evig straum av informasjon?
Eg trur det er viktig å stille seg desse spørsmåla med jamne mellomrom:
- Er eg sakleg?
- Møter eg dei rundt meg med respekt?
- Gjer eg mot andre som eg vil at andre skal gjere mot meg?
- Kjem eg med konstruktive innspel for å gjera samfunnet betre?
- Tek eg ytringsansvar?
Me må ta ytringsfridomen på alvor – også den krev respekt. Den har kravd blod, sveitte og tårer – i den verkelege verda.
Eg vaks opp med historiebøker på papir, med fred og ei naiv ungdomstru på at me menneska lærte av historia. At forteljinga frå besteforeldre som hadde opplevd krigen ville feste seg. At klokskap og livserfaring ville spreie seg som ringar i vatn utover i tid. At me ikkje ville gjere dei same feila igjen. At menneskeslekta er smartare enn så – at me må vera det.
No er det tid for å ta fram klokskapen. For no er det på ny krig i Europa. Nabolandet vårt Russland har gått til krig mot eit anna europeisk land.
Ytringsfridom og demokrati er ikkje noko me kan ta for gitt. Det er ein krig også om informasjon, med mål om å bygge ned demokrati og verdiar.
Det krev mykje av oss å navigere i dette.
Me rustar opp. Ikkje berre forsvaret, men òg tankesettet.
Me må ikkje bygge opp veggar av hat og mistru, men heller ikkje vera naive. Me må vera opne for dialog og refleksjon, for løysingar. Demokrati er å snakke saman, løfte problemstillingar og diskutere fram dei beste løysingane. Samstundes må me verne om grunnfjellet og grunnlova og grunnen i oss. Fred, fridom, tryggleik, demokrati og ytringsfridom. Desse må alltid vera med, aldri må me vike.
Tidlegare i dag vart det lagt ned krans ved bautaen på Skjæringa. Den vart reist til ære for dei 26 som fall i kamp på Svalbard under andre verdskrig.
Eg har fleire gonger tenkt gjennom kven eg ville ha vore om eg levde under krigen. Kva ville eg kjempa med? Kva hadde vore mitt våpen? Hadde eg også budd på ein fjellgard, gøymt unna ein radio og lurt unna mat til medborgarar og krigsfangar?
Og kva om eg budde i eit land som gjekk til krig mot eit anna. Ville eg stått opp mot styresmaktene? Ville eg heva røysta sjølv om eg visste det ville bety fengsel eller verre?
Kven hadde eg vore om det var mitt land som vart angripe? Den som flykta til ein del av verda der det var fred for å sikre at barna mine slapp å vekse opp utan foreldre, eller den som vart att for å kjempe for demokratiske verdiar og for landet mitt. Med livet – og framtida til familien min - som innsats?
Grunnlova har klart seg gjennom både 1. og 2. verdskrig. Me må gjera alt i vår makt for at det aldri blir ein tredje.
Då besteforeldra mine var ungar, var det ikkje lov å feire 17. mai.
17. mai 1940 ble all feiring av og flagging på nasjonaldagen forbode. Det gjorde om mogeleg flagget til eit enno viktigare symbol på eit fritt Noreg. Folk lurte opp flagg, eller nytta bindersar og nisseluer for å markere motstanden mot tyskarane.
Eg ser føre meg at det lukta ei blanding av tjøre, gras og sveitte i lokala der grunnlova vart signert i 1814. Orda som vart skrivne, og sikkert lest høgtideleg av alle til stades, står seg like godt i dag:
«Kongeriket Noreg er eit fritt, sjølvstendig, udeleleg og uavhendeleg rike.»
Me kan feire – og har gjort det. Jubla med fløyter og flagg og song.
Me har marsjert i korps, som er blitt kult igjen – med sysselmeistaren vår som nasjonalt symbol. Me har nytt synet av passe rampete russ, dei som gradvis tek vekta av demokratiet over på sine skuldrar. Dei har allereie tjuvlånt ordførarkjedet til lokalstyret. Det lover godt.
Saman skal me fortsette å fylle Noreg med liv, tryggleik, fridom og framtid. Og i dag skal me gratulere kvarandre med dagen og vera stolte av dette landet som me og generasjonane før oss har bygd saman.
Gratulerer med dagen alle saman!