Det kosmiske eselet med tre bein

Dette er skrevet av en ekstern bidragsyter. Innlegget gir uttrykk for skribentens holdninger.

No som dei første klimaflyktningane kjem i ei stadig varmare verd, er det ganske kult å vere – og heite – «den svale kysten». For det er jo nett det Svalbard tyder. Vi trur kanskje at Svalbard alltid har heitt det, eller alternativt Spitsbergen. Men nei. Dei eldste kjende namna frå Nordishavet er verken norrøne eller russiske – og dei kjem ikkje frå vår del av verda. Dei er faktisk iranske og latinske. 

Eg har lenge lurt på kva slags dyr som blir omtalt i det iranske mytologiske verket Bundahesjn. Der står det: Lengst mot nord ligg verdshavet, og midt i det bur noko merkeleg – eit kosmisk «esel» med tre bein. 

Kva kan det vere? 

Svaret er eigentleg ganske klart: «Eselet» i havet er narkvalen – havets einhyrning. Eit dyr som kan bli tre tonn tungt, har to luffar og ein hale til å symje og styre med. Pluss det kjende hornet på opptil tre meter. Det var ekstremt verdifullt i handel. Altså: Tre bein, der det lengst framme pluss pelsen gjorde dyret interessant. Det er dette hornet som er synleg når dyret leiker og altså «står» i havet.

«Nyhenda» om handel med narkvalhorn nådde iranarane. Ikkje frå Austersjøen – der finst ikkje narkval – men nokon må ha jakta på han langs kysten i Nordishavet. Kvalrosstenner blei òg brukt, til dømes som knivskaft for dei rikaste søraust i Europa. Men dei to – narkval og kvalross – blei blanda saman. Forskjellen er at kvalrossen har fire «bein». Så det må ha vore narkvalen observatørane såg. Kven var desse observatørane? 

Før-iranarane heldt til i og rundt dagens Litauen og låg i konflikt med folkegrupper nord for seg – dei vi no kjenner som østersjøfinnar. Blant dei: vepsarane, kjend frå filmen Veiviseren og samiske segn. Ein del av desse vepsarane blei etter kvart samar, som følgde reinsdyra nordover – slik arabarane ein gong følgde kamelen. 

Vepsisk språk kalla arabarar for «slavefolk», så kanskje tok dei iranarar til slavar. Og dei same iranarane tok med seg historia om havets einhyrning vidare sørover – til det som i dag er Iran. Men kven var det eigentleg som jakta på narkvalen? 

Det kjem vi tilbake til.

Ein sval kyst – men kvar, eigentleg?

Då den norske kongen sin annal i 1194 seier «Fundinn Svalbardr», altså at Svalbard vart oppdaga – så er det ikkje øygruppa vi kjenner i dag han snakkar om. Kvifor? For det første finst det ein stor gard på nordaust-Island frå rundt 890, som heiter nettopp Svalbarð. 

Han ligg på neset Langanes, som peikar rett mot Jan Mayen. Folket der dreiv med fiske og fangst – og dei jakta ikkje berre til mat, men òg på kvalross, narkval og grønlandskval for eksport. Dei sende fangsten via Russland til Midtausten. Det gjorde området viktig. 

Når ein fiskarbonden frå Svalbarð oppdaga ei øy, kalla han henne med same namn. Då blei jaktrettane hans.

Ei enorm øygruppe utan folk før Barentsz?

Så kjem eit anna poeng: Det er urimeleg å tru at ingen frå Nord-Noreg hadde sett Spitsbergen før Willem Barentsz i 1596. Namnet han gav – «dei spisse berga» – passar berre for den nordlege delen av øygruppa. Resten er butte og ganske ulike europeiske fjell. 

Men kven var her først, då? På 500- til 700-talet var det muslimske kalifatet verdas supermakt – slik USA er det i dag. På karta deira låg Noreg og nordområda våre heilt «nede». Dei tenkte sørover frå nord. På karta kan ein sjå ei lang «halvøy» som peikar frå nord-Europa mot vest. Men dette er ikkje ei halvøy – det er iskanten, slik norske fangstfolk kjende ho. 

Vepsarane – og dei som seinare blei samar – følgde ikkje iskanten. Men det gjorde vikingane. Dei visste at i teorien kunne ein reise langs iskanten frå Grønland til Nord-Russland og Noreg. 

Skrøna om Halli Geit fortel om ein viking som klarte turen ved å mjølke geita si heile vegen. Kva ho åt, seier historia ingenting om. Men prinsippet er realistisk. Følg iskanten, jakt på kvalross, og du vil ganske sikkert treffe Svalbard.

Spitsbergen i gamle kjelder

Arabiske og latinske kjelder fortel faktisk om folk lengst nord i Noreg alt på 500- til 700-talet. Pseudo-Æthicus, ei latinsk kjelde frå cirka år 730, nemner to enorme øyer i nord – Rifar og Crisolid. Eg er ganske sikker på at dette er Vest- og Aust-Spitsbergen. 

Rifar kan bety både «å ri» og «ei fare», noko som kan passe for sjøfarande i nord. 

Crisolid kan vere sett saman av cri- (pels) og solidus (romersk gullmynt). Altså ei øy der pels var verdifull handel.

Ut på sporjakt – med drone?

Eg håpar nokon – med klarsignal frå Sysselmeisteren – vil bruke drone for å leite etter spor av menneskeleg aktivitet: steinsettingar, leirplassar eller noko anna. Unis i Longyearbyen kan kartleggje kor iskanten låg før. Og kvifor ikkje bruke undervassdronar? Dette kan bli ein doktorgrad! 

Poenget mitt: Det finst spor av verdsmakter som Iran og kalifatet heilt her oppe, alt for 1.000–1.300 år sidan. Og sjølvsagt norske veidarar: Svalbard vart først oppdaga av dei – kanskje alt på 500-talet. Øygruppa er folkerettsleg norsk, og ho høyrer til alle som bur her.

Om Gud vil, skal eg skrive meir seinare om handelen mellom nordmenn og arabarar/iranarar for 1.000 til 1.200 år sidan. Eg har sjølv vore avisredaktør heilt sør i landet – i Halden. Det er difor eit privilegium å få dele noko i det som kanskje er Noregs beste lokalavis. 

Neste gong: Eit bildeklipp og omsetjing frå eit komande, sensasjonelt arabisk verk – urpremiere her i Svalbardposten. I eit «coolt» og kult land, som Noreg – og så ulikt fastlandet. 

Har du noe på hjertet, eller vil du fortsette denne debatten? Vi tar gjerne i mot leserinnlegg og kronikker på post@svalbardposten.no.